Michael Maul: Bach - Een liefdesverklaring
Het nieuwste boek over Johann Sebastian Bach is een bijzonder boek,
alleen al vanwege de behandeling van de meest besproken werken: de
cantates die Bach in zijn eerste jaren in Leipzig (1723-1727). Een van
Bachs taken in Leipzig was wekelijks muziek schrijven voor de zondagse
eredienst, wat resulteerde in meer dan 100 cantates. Michael Maul, een
Duitse Bach-kenner van wie eerder onder meer een uitvoerige
beeldbiografie verscheen, gaat bij deze werken kort en duidelijk in op
de theologische en liturgische achtergronden, de tekstdichters, de
praktische kwesties bij de totstandkoming en de relatie tussen tekst en
muziek. Hij beseft het belang van al deze aspecten: hoewel in het
compositieproces de volgorde van de fasen vast lag en ligt, beseft hij
gelukkig terdege dat iedere fase de voorgaande in een nieuw licht kan
plaatsen. Tekstdichters kunnen met een zekere vrijheid cruciale
Bijbelteksten interpreteren, een componist kan dat met de tekst, een
musicus kan dat met de partituur, wij anno 2024 met materiaal van drie
eeuwen oud. Maul doet dat op kleine schaal (want een uitvoerige
bespreking van alle cantates op deze manier zou het boek vijf keer zo
dik maken), maar hij erkent het belang van wisselwerking en permanente
interpretatie van bestaand materiaal en heeft een neus voor sprekende
details. Muziek is zowel illustratie en intensivering van de tekst als
interpretatie en toetreding tot een nieuw spiritueel domein – en vooral
het spel daartussen.
Moet men Maul ondanks die prettige breedte toch plaatsen, dan is hij
vermoedelijk meer een man van het woord dan van de muziek, al gaat hij
uitvoerig in op het feit dat Bach na enige jaren in Leipzig wat
uitgekeken raakte op zijn baan en uitkeek naar een functie elders.
Instrumentale werken worden zeker niet vergeten, maar Maul is
uitvoeriger over de grote vocale werken als de Matthäus-Passion en de
Hohe Messe. Enerzijds bespreekt hij uitgebreid de religieuze aspecten
van beide stukken, anderzijds erkent hij dat Bach daarin dezelfde
compositietechnieken toepast die ook voor zijn instrumentale composities
kenmerkend zijn. Zonder het met zoveel woorden te zeggen geeft Maul
antwoord op de veel gestelde vraag wat Bach meer was: gelovige of
ambachtsman. Het sympathieke antwoord: beide, het een kan niet zonder
het ander, de vraag naar prioriteit is irrelevant. Dat Bach niet in het
hokje past van eenzijdige bewonderaars, illustreert Maul ook met zijn
bespreking van de invloeden op Bach.
Over Bach is zeer weinig bekend. Persoonlijke documenten zijn er
vrijwel niet, bij de bekende portretten worden vraagtekens geplaatst en
diverse composities zijn verloren gegaan. Pogingen zijn werk of persoon
beter te begrijpen door de context erbij te halen zijn begrijpelijk
(Christoph Wolff in zijn grote biografie maakt graag van deze methode
gebruik), maar leiden af van het feit dat Bach ook een eigenzinnig wezen
was die deed wat hij wilde ongeacht de context, in ieder geval binnen
zijn kunst, anders begrijpt men niet waarom zijn superieuren soms zeer
kritisch waren over zijn werk, hem zelfs ter verantwoording riepen en
sommigen zijn overlijden absoluut niet betreurden. Ook Maul heeft vragen
bij allerlei composities en situaties en stelt ze aan Bach, in passages
met een ongewone typografie. Uiteraard krijgt hij geen antwoord, maar
zijn vermoedens zetten ons aan het denken over Bachs motieven en nodigen
uit tot verder onderzoek waardoor die vragen wellicht ooit worden
beantwoord, al vermoed ik dat die antwoorden eerder komen van nu nog
onbekende documenten dan van een nieuwe kijk op nu bekende documenten,
al weet je het in deze kwestie natuurlijk nooit. Maul kent de
Bach-documentatie op zijn duimpje en kan goed uitleggen. Hij schrijft
niet helemaal voor beginners en legt dus niet alles uit, maar hij weet
hoe hij leken en liefhebbers aan zich moet binden. De vele illustraties
verlevendigen de tekst, de chronologie en werkenlijst zijn zeer nuttig,
via een QR-code zijn de besproken stukken te beluisteren en de vertaling
van Clemens Romijn maakt het betoog prettig leesbaar. Het geheel past
volledig bij de ondertitel: Een liefdesverklaring. Na lezing van het
boek wil men vooral luisteren en bewonderen. Mysterie of niet, de liefde
groeit.
